bir çox dillərə tərcümə olunub, düzəlişlər edilib. Eşitmişəm ki, onun orijinal «Müqəddəs Kitabı nə üçün oxumalıyam? Axı o, uzun müddət əvvəl yazılmışdır, məzmunu illər ötdükcə dəyişdirilib». Müqəddəs Kitabı təşkil edən Tövrat, Zəbur və İncil kitabları barədə bu sözləri dəfələrlə eşitmişəm.
Çoxlarımız Müqəddəs Kitab haqqında elə bunu eşitmişik. Doğrudan da, o, iki min ildən daha əvvəl yazılmışdır. Deyə bilərik ki, bu gün oxuduğumuz Müqəddəs Kitabda peyğəmbərlərin yazıları mövcuddur? Müqəddəs Kitab dəyişdirilibmi? Dindən başqa bu suala cavab verən elmi və ya məntiqi cavablar varmı?
Tənqidi mətnşünaslığın əsas prinsipləri
Bu sualı verən bir çox adam tənqidi mətnşünaslıq kimi tanınan elmin mövcudluğundan xəbərdar deyil. Bu elmin köməyi ilə həmin suallara cavab veririk. Həmin elm bir çox qədim əlyazmalara istinad edir. Bu məqalə tənqidi mətnşünaslıqda istifadə olunan iki əsas prinsipi Müqəddəs Kitab üçün istifadə edir. Beləliklə, növbəti diaqrama nəzər salaq. Burada təsvir olunan prinsip bizim üçün illər boyu qorunub-saxlanmış qədim əlyazmalara istinad edir.
Bu diaqram b.e.500-cü ildə yazılmış kitabın nümunəsini bizə göstərir. Kitabın orijinalı əbədi deyil. Hələ ki o, çürüməyib, itməyib və ya məhv olunmayıb, onun surəti çıxarılır (1-ci surət). Əlyazmaları peşəkar mirzələr köçürürdülər. İllər ötdükcə həmin nüsxədən surətlər köçürülürdü (2-ci və 3-cü nüsxə). Bəzi hallarda nüsxə bu günə qədər qorunub-saxlanılırdı (3-cü surət). Diaqram nümunəsində bizə gəlib çatan nüsxə b.e.500-cü ilində yazılmışdı. Yəni biz bilirik ki, b.e.500-cü ilindən başlayaraq, kitab artıq mövcud idi. Buna görə də b.e.ə.500 – b.e.500 (diaqramda “x” işarəsi ilə qeyd edilir) bu müddət ərzində yazılmış surətlər bizdə olmadığından nüsxələri yoxlaya bilmirik. Məsələn, kitab 1-ci nüsxədən 2-ci nüsxəyə köçürüləndə səhv baş veribsə, bunu aşkar edə bilmərik, çünki müqayisə etmək üçün qədim nüsxələr bizdə yoxdur. Diaqramda “x” işarəsi ilə qeyd olunmuş müddət ərzində mövcud olan nüsxələr qeyri-müəyyəndir və bunlarda səhv ola bilər. Buna görə də, tənqidi mətnşünaslığın birinci prinsipi budur: “x” müddəti nə qədər qısa olsa, o qədər də bugünkü nüsxənin dəqiqliyinə əmin ola bilərik.
Əlbəttə ki, bu gün əlimizdə olan nüsxələrin sayı bir neçədir. Təsəvvür edin ki, əlimizdə iki nüsxə var və hər ikisinin eyni bölməsində belə bir ifadə var:
Orijinalda müəllif ya Yəhya, ya da, Yəvya yazmışdır. Bu əlyazmaların ikisindən birində səhv var. Sual budur: Səhv hansı əlyazmadadır? Əlimizdə olan iki nüsxə əsasında qərar vermək çox çətindir.
İndi isə, təsəvvür edin ki, həmin kitabın daha iki əlyazmaları tapıldı. Növbəti şəklə nəzər salın:
İndi səhvi tapmaq daha asandır. Çox güman ki, səhv üç dəfə deyil, bir dəfə baş vermişdi. Beləliklə, köçürmə vaxtı baş vermiş səhv 2-ci əlyazmadadır; müəllif Yəvya deyil, Yəhya barədə yazırdı.
Bu sadə nümunə tənqidi mətnşünaslığın ikinci prinsipini nümayiş etdirir: bu gün mövcud olan əlyazmaların sayı nə qədər çox olsa, o qədər də səhvləri aşkar edib düzəltmək, eləcə də, müəllifin orijinal mətndə dediyini müəyyən etmək asan olur.
Tarixi kitablar və tənqidi mətnşünaslıq
Beləliklə, qədim mətnin düzgünlüyünü təsdiqləmək üçün bizdə tənqidi mətnşünaslığın iki prinsipi var:
- 1) Orijinal yazı ilə ən qədim surətin arasındakı vaxt müddətini müəyyən etmək və
- 2) bu gün mövcud olan nüsxələrin sayını müəyyən etmək.
Bu prinsiplər bütün qədim əlyazmalara aid olduğu üçün onları Müqəddəs Kitaba və digər qədim kitablara da aid etmək olar. Növbəti cədvələ nəzər salın (McDovell, J. Evidence That Demands a Verdict. 1979. səh. 42-48).
| Müəllif | Yazılma tarixi | Erkən nüsxə | Müddət | № |
| Qeysər | b.e.ə. 50 | b.e. 900 | 950 | 10 |
| Platon | b.e.ə.350 | b.e. 900 | 1250 | 7 |
| Aristotel* | b.e.ə.300 | b.e.1100 | 1400 | 5 |
| Fukidid | b.e.ə.400 | b.e. 900 | 1300 | 8 |
| Herodot | b.e.ə.400 | b.e. 900 | 1300 | 8 |
| Sofokl | b.e.ə.400 | b.e.1000 | 1400 | 100 |
| Tasit | b.e.ə.100 | b.e.1100 | 1000 | 20 |
| Pliniy | b.e.ə.100 | b.e. 850 | 750 | 7 |
* İstənilən əsər
Bu müəlliflər qədim zamanın əsas klassik müəllifləridir – bu yazılar müasir sivilizasiyanın inkişafına təsir göstərib. Əlyazmaların sayı təxminən 10-100; orijinalın yazılmasından sonra isə 1000 il sonra yazılmışdır.
Müqəddəs Kitab və tənqidi mətnşünaslıq
Növbəti cədvəl Müqəddəs Kitabın (İncilin və ya Əhdi-Cədidin) hissələri üzrə tərtib olunub (Comfort, P.W. The Origin of the Bible, 1992. səh. 193).
| Əlyazma | Yazılma tarixi | Əlyazmanın tarixi | Müddət |
| Yəhya Rylan | b.e. 90 | b.e. 130 | 40 il |
| Bodmer Papyrus | b.e. 90 | b.e. 150-200 | 110 il |
| Chester Beatty | b.e. 60 | b.e. 200 | 140 il |
| Codex Vaticanus | b.e. 60-90 | b.e. 325 | 265 il |
| Codex Sinaiticus | b.e. 60-90 | b.e. 350 | 290 il |
Tənqidi mətnşünaslığın Müqəddəs Kitab üzrə araşdırmaları
Əhdi-Cədidin əlyazmaları o qədər çoxdur ki, bunları bir cədvələ sığmaq qeyri-mümkündür. Bu sahədə illər boyu çalışan bir alim demişdi:
«Bu gün bizdə Əhdi-Cədidin hissələri olan 24000-dən çox əlyazma nüsxələr var… Daha heç bir qədim sənəd belə say və təsdiqlə müqayisə oluna bilməz. Müqayisə üçün qeyd etmək olar ki, bu gün mövcud olan əlyazmaların sayı 643 olan Homerin “İlliada” əsəri ikinci yerdədir”
(McDowell, J. Evidence That Demands a Verdict. 1979. səh. 40)
Britaniya Muzeyinin baş mütəxəssisi bununla razıdır:
“Əsas Yunan və Roma müəlliflərin orijinal mətnləri bu gün mövcud olduğuna görə alimlər razıdırlar. Lakin buna baxmayaraq, bu mətnlərin, həmçinin, minlərlə surətləri də mövcuddur”
Kenyon, F.G. (Britaniya Muzeyinin keçmiş direktoru) Our Bible and the Ancient MSS. 1941 səh.23.
Əhdi-Cədidin qədim əlyazmaları barədə bir kitabım var. O, belə başlayır:
«Bu kitab Əhdi-Cədidin qədim əlyazmalarının 69 nüsxəsini sizə təqdim edir…Bunların yazılma tarixi b.e.II–IV əsrlərinə aiddir (b.e.100-300) … Bunlar Əhdi-Cədidin 2/3 hissəsini təşkil edir”
(P. Comfort, «The Text of the Earliest NT Greek MSS”. Preface səh. 17. 2001)
Başqa sözlə, bu gün mövcud olan əlyazmaların əksəriyyəti çox qədimdir, Əhdi-Cədidin yazılmasından təxminən 100 il sonraya aiddir. Bu əlyazmaların tarixi Konstantinin və ya Roma kilsəsinin dövründən daha əvvələ aiddir. Bu əlyazmalar bütün Aralıq Dənizi ölkələrində aşkar edilmişdir. Bir ərazidə aşkar edilmiş əlyazmada səhv olanda onu digər ərazilərdən tapılmış əlyazmalarla müqayisə edərək aşkar etmək mümkündür. Lakin bu əlyazmaların hamısı eynidir.
Beləliklə, hansı nəticəyə gəlmək olar? Obyektiv səbəblərə görə (mövcud əlyazmaların sayı və orijinal ilə ən qədim əlyazma arasındakı müddət) aydındır ki, Əhdi-Cədid (İncil) digər klassik əsərlərdən daha çox nüsxələrlə dəstəklənir. Nəticə belə cəmləşdirilir:
«Əhdi-Cədidin bugünkü mətninə şübhə etmək qədim klassik əsərləri qaranlığa salmaq deməkdir. Çünki heç bir qədim dövrə aid sənəd Əhdi-Cədid qədər digər kitablarla təsdiqlənmir”
Montgomery, History and Christianity. 1971. səh.29
O deyir ki, Müqəddəs Kitabın etibarlı olduğuna şübhə etsək, eləcə də, klassik tarixə aid bütün biliklərimizi də şübhə altına salmalıyıq, bunu isə heç bir tarixçi etməyib. Səkkiz əlyazma və orijinaldan əsərin bu gün mövcud olan surətinə qədər 1300 illik müddətin olduğu halda nə üçün Herodotun əsərləri dəqiq hesab edilir? Müqəddəs Kitabın 24000 əlyazmaları olduğu halda, orijinaldan bu gün mövcud olan surətinə qədər cəmi 100 il müddətin olduğu halda Müqəddəs Kitabın dəyişdirildiyini hesab etmək düzgündürmü? Bu, mənasızdır.
Biz bilirik ki, eralar, dillər və imperiyalar dəyişdikdə Müqəddəs Kitabın mətnləri dəyişməyib, çünki ən qədim əlyazmanın tarixi bu hadisələrdən əvvəlki dövrə aiddir. Məsələn, biz bilirik ki, nə Roma papası, nə də Roma imperatoru Konstantin Müqəddəs Kitabı dəyişməyiblər, çünki bizdə olan əlyazmalar Konstantinin və Roma papalarının dövründən daha əvvəl yazılıb və sonrakı mətnlərlə uyğun gəlir. Bu gün Müqəddəs Kitabı tərcümə edərkən istifadə olunan əlyazmaların tarixi Məhəmməd peyğəmbərdən (s) əvvəlki dövrə aiddir. Məhəmməd peyğəmbərin özü onun dövründə mövcud olan Müqəddəs Kitabı təsdiqləyirdi. Bu, vacibdir, çünki əlyazmaları müqayisə etməklə bilirik ki, onun dövründən sonra da mətnlər dəyişməyib.
Bu, növbəti diaqramda göstərilir. Müasir Müqəddəs Kitabların tərcüməsi zamanı mənbə olaraq istifadə olunan əlyazmalar çox qədim dövrlərə aiddir.
Nəticə belədir: nə bir məsihçi rəhbər, nə də zaman Müqəddəs Kitabın orijinal yazılarını, mövzusunu və ya məzmununu dəyişməyib. Biz əmin ola bilərik ki, bu gün oxuduğumuz Müqəddəs Kitabın mətni min illərlə əvvəl yazılmış orijinal əlyazmaların mətni ilə eynidir. Bunu bizdə olan əlyazmalar təsdiqləyir. Tənqidi mətnşünaslıq Müqəddəs Kitabın etibarlı olduğunu təsdiqləyir.
Universitetdə tənqidi mətnşünaslıq mühazirəsi
Bu yaxında Kanadada Qərbi Ontario Universitetində bu mövzuda mühazirə oxumaq şərəfinə nail olmuşdum. Bu mühazirənin bir hissəsinə aşağıda təqdim olunan 17-dəqiqəlik videoda baxa bilərsiniz.
[vimeo width=”625″ height=”400″]http://vimeo.com/25487525 [/vimeo]
Bu vaxta qədər biz, əslində, yalnız Əhdi-Cədidə aid olan tənqidi mətnşünaslıq dəlillərinə nəzər saldıq. Bəs, Əhdi-Ətiqin hissələri olan Tövrat və Zəbur necə? Növbəti 7 dəqiqəlik videoda mən Əhdi-Ətiqə aid tənqidi mətnşünaslıq prinsiplərini qısaca izah edirəm.
[vimeo width=”625″ height=”400″]http://vimeo.com/29541364[/vimeo]